جشن سده به روایت روستا نشینان سبزوار
جشن سده در سبزوار
جشن سده یکی از جشن های بسیار کهن وزیبا ودل انگیز است که تقریبا" در تمام روستاهای خراسان با سرور و شادی و شکوه خاص بر پا می شود و با وجود گذشت چند هزار سال هنوز هم در میان خراسانی ها زنده و جاوید مانده است. این جشن در خراسان روز دهم بهمن ماه یعنی پنجاه روز پیش از نوروز آغاز می گردد (1) ومعمولا" سه روز به طول می انجامد.
در وجه تسمیه ی این جشن به سده روایات مختلفی ذکر کرده اند. ملا ظفر گنابادی در کتاب بیست باب نوشته است:وجه تسمیه اش به صد آنست که چون کیومرث را صد فرزند به وجود آمده بود از ذکور واناث وهمه بجای رشد و نمو رسیدند، در این شب جشن نمود و (...) فرمود تا آتش بسیار بر افروختند وبدین جهت آن را سده نهاد (2) و... اما به نظر مولف همه ی اینها حدس و گمان است و بر صحت آنها نمی توان اعتماد کرد. شاید بهتر باشد که وجه تسمیه ی این جشن را در اشعار وتصانیفی بجوییم که امروز به هنگام بر پا داشتن این جشن در روستاهای کشور ماخوانده می شود.
روستا نشینان خراسان در شب های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم بهمن ماه به مناسبت فرا رسیدن جشن سده به شادی و رامش می پردازند ودر حین اجرای مراسم اتش افروزی، تصنیفی می خوانند که از دورانی کهن سینه به سینه نقل شده وامروز به ما رسیده است. در این تصنیف بر گردانی وجود دارد به این مضمون:
آی سده ، سده، سده
سد به غلهّ، پنجَه به نوروز (یعنی صد روز به غله، پنجاه روز به نوروز)
این جشن دل انگیز وکهن در اغلب روستاها ی خراسان از جمله در دهکده های سبزوار از جمله مقیسه، ملوند و جوین و دیوانگاه. . . با شکوه و هیجان خاص بر پا می شود . چند روز قبل از فرا رسیدن جشن، روستائیان از خرد و کلان به کوه و صحرا می روند و پشته های فراوان از بوته های صحرایی فراهم می سازند و هیمه و چوب خشک گرد آورده به پشت الاغ بسته به ده می آورند.
جوینی ها نیز مانند دیوانگاهیان به هنگام آتش افروزی دُم بوته ی گیاهی که به آن کلقر می گویند را به یک طناب کوتاهی می بندند وپس از آنکه آتش به کلقر زدند بوته ی مشتعل را دور سر خود می چرخانند و در صحرا می دوند.
در دیگر روستاهای اطراف سبزوار بوته های صحرایی مخصوص سده «چـِکنـَه» یا سکنبه نام دارد . بوته های چکنه نیز حجمشان زیاد ولی وزنشان بسیار کم است، شعله ای بلند دارند، به سهولت از زمین کنده می شوند و در وقت سوختن صدای مخصوصی از آن ها بر می آید که بی شباهت به نغمه و آهنگ نیست و شرکت کنندگان در جشن را به وجد و شعف می آورد. روستاییان در جمع آوری این بوته به هنگام جشن سده شوق عجیبی از خود نشان می دهند و حتی با رقابت و تعصب به این عمل اقدام می کنند و هرکدام سعی دارندکه زودتر از دیگران و به مقدار بیش تری چـِکنـَه جمع کنند.
همه ی الاغ های خود را به راه می اندازند و با شوق و ذوق تمام به سوی کوه ها و صحرا های اطراف رهسپار می شوند و پس از جمع آوری بوته های چـِکنـَه به ده باز می گردند و آن چه بوته جمع کرده اند با مردمی که الاغ نداشته و یا به سبب گرفتاری و «بیمار داری» نتوانسته اند به صحرا بروند بالمناصفه تقسیم می کنند.
غروب روز دهم بهمن ساکنان ده بر بلند ترین بام خانه ی خود می روند و بوته های صحرایی را به طرز خاصی بر روی هم می چینند. به محض آن که آفتاب در پس افق پنهان گشت و تاریکی همه جا را فرا گرفت بزرگ خانواده آتش به بوته ها می زند. همان که شعله ی آتش به هوا برخاست فریاد شادی از حلقوم اهل خانه بر می خیزد، شعله ی آتش تا ارتفاع زیادی به هوا صعود می کند، باد شعله ها را در هم می پیچد و بوته ها با صدای مخصوص می سوزند و صدای جرقه ی آن ها زن و مرد و کودک را که به دور آتش حلقه زده اند به وجد و سرور می آوردو ولوله و هیاهو در ده می پیچد، جوانان نیز از بیابان توده های هیزم فراهم آورده آتش می زنند و با اوج گرفتن شعله های آتش به دور آن می چرخند و می رقصند و همه با هم پیرامون آتش پای کوبی و جست و خیز می کنند و این شعر را که در حقیقت سرود سده است با آهنگ مخصوص می خوانند:
آی سده، سده، سده
صد به غله، پنجه به نوروز
آی سده، سده، سده
صد به غله، پنجه به نوروز
ز نون بی شو، چله بدر شو
ز نون شودار، به غم گرفتار
صد به غله، پنجه به نوروز
دخترن دِ خَنَه، دِ فکر جَئمه، نوروز بی یَمَه
صد به غله، پنجه به نوروز
دخترن دِ خَنَه، بَرشو مِنَلـَه
آی صد به غله، پنجه به نوروز
سده در پشت دالُ، بمیرن غله دارُ
صد به غله، پنجه به نوروز
سده سده ی ما، میشو دِ گله ی ما
آن چه در باره ی جشن سده گفتیم خلا صه ای بود از آداب و رسوم روستا نشینان سبزوار که اگر می خواستیم همه ی اتفاقات زیبایی که رخ می دهد را منعکس کنیم زمان بسیاری را می طلبید. شما هم چنان چه در این مورد خاطره ای دارید و یا آداب و رسومی را می شناسید ممنون خواهیم بود برای ما ارسال فرمایید.
1- تقریبا" همه ی مورخان وفرهنگ نویسان آغاز جشن سده را در همین روز ذکر کرده اند. ابو ریحان بیرونی در کتاب التفهیم در سبب نام گذاری این جشن می گوید:اما سبب نامش چنانست که از او تا نوروز پنجاه روز است و پنجاه شب.
2- جشن سده نشریه ی انجمن ایرانشناسی تهران 1324 ص 5
منبع :کتاب عقاید و رسوم مردم خراسان